Inloggen
04-05-2023
Op dit moment is de mentale gezondheidszorg veelal ketenzorg; een lineair proces waarbij cliënten worden doorverwezen van de ene naar de andere schakel. Ketenzorg werkt niet goed en gaat vaak gepaard met veel hobbels en wachttijden voor de cliënt. Floortje Scheepers (Hoogleraar Innovatie, UMC Utrecht) streeft naar netwerkzorg, waarbij formele en informele hulpverlening samenwerkt rondom en met de cliënt. Vanuit UMC Utrecht ontwikkelde ze de NetwerkIntake en ging aan de slag met de implementatie in de regio Utrecht.
Dit artikel omschrijft de ervaring en visie van Floortje Scheepers, zoals gepresenteerd tijdens de inspiratieavond “IZA: van zorgakkoord naar daad bij het woord” op 16 februari 2023, als onderdeel van de Slimme Zorg Estafette.
We moeten af van de huidige ketenzorg
Het is duidelijk dat er iets moet veranderen aan de manier van werken binnen de GGZ om mentale gezondheidszorg toegankelijk, van goede kwaliteit en betaalbaar te houden. Het Integraal Zorgakkoord (IZA) biedt hiervoor allerlei voornemens en plannen, waarin domeinoverstijgend samenwerken een grote rol speelt. En dat is precies waar Floortje Scheepers ook naar streeft.
In haar ideale wereld zijn psychiatrische, somatische en maatschappelijke zorg geïntegreerd. In de realiteit ziet het er helaas anders uit: de samenwerking tussen overheids- en maatschappelijke organisaties, GGZ-instellingen en (academische) ziekenhuizen verloopt veelal moeizaam. Dit komt onder andere door een onduidelijke afbakening van het zorgaanbod, verschillen in wet- en regelgeving en een diversiteit aan financieringssystemen. De cliënt of patiënt wordt ‘doorgegeven’ in een keten, waarbij niemand het overzicht houdt of verantwoordelijk is voor het geheel. Het doorverwijzen gaat gepaard met veel hobbels en wachttijden.
Streven van ketenzorg naar netwerkzorg rondom de cliënt
De missie is dus als volgt: van ketenzorg veranderen naar netwerkzorg. Bij netwerkzorg is de zorg rondom de cliënt of patiënt georganiseerd. De cliënt staat centraal en neemt de verantwoordelijkheid voor zijn eigen zorg. De cliënt bepaalt wie er allemaal in het netwerk zit en wat ieders rol is. Nu kan het natuurlijk voorkomen dat een cliënt deze rol door zijn mentale toestand tijdelijk niet goed kan vervullen. Dan kan de lead tijdelijk overgedragen worden aan een naaste of aan een professional die op dat moment het meest in beeld is. Maar zodra het kan, wordt de regie weer teruggegeven aan de cliënt.
Floortje Scheepers: “Netwerkzorg zou het doel moeten zijn bij alle vormen van zorg, zowel bij lichte als zware problematiek. Netwerkzorg kan altijd en overal. Er zijn altijd informele hulpbronnen die je aan het zorgnetwerk kunt toevoegen. 1-op-1 zorg is bij mentale problemen eigenlijk te simpel, te lineair en niet duurzaam.”
Goed samenwerken met behulp van “boundary objects”
In samenwerking met Altrecht, Buurtteam, Gemeente Utrecht, HUS, UMC Utrecht en Lister ging Floortje Scheepers aan de slag met het realiseren van netwerkzorg.
Ze kwamen tot de conclusie dat goede samenwerking vraagt om een boundary object; letterlijk een “grensobject”, een neutraal terrein waar iedereen naartoe kan en waar geen conflicten of belangen spelen. Een boundary object is iets waardoor je een stapje naar voren, naar elkaar toe, kunt doen, in plaats van je in je eigen domein of organisatie terugtrekken en vooral voor je eigen belangen gaan. Zo’n boundary object moet op alle niveaus gerealiseerd worden: op micro-, meso- en macroniveau.
Van ketenzorg naar netwerkIntake als boundary object op microniveau
Op microniveau is hiervoor de netwerkintake ontwikkeld: een open gesprek waarin je met de cliënt gaat kijken naar wat diens verhaal nu eigenlijk is. Welke factoren en gebeurtenissen spelen allemaal een rol? Welke factoren versterken ontregeling en welke geven juist kracht en leiden tot herstel? En hoe hangen deze met elkaar samen en welke mensen spelen hierin een rol?
Die NetwerkIntake zijn ze vervolgens overal gaan implementeren in de derdelijnszorg en specialistische zorg. De ervaringen zijn erg positief: de NetwerkIntake leidt tot minder zorgvraag.
Waarom werkt deze manier van gespreksvoering zo goed? Dat heeft te maken met drie dingen:
- Visualisatie: tijdens de netwerkintake wordt het verhaal van de cliënt letterlijk uitgetekend met al diens krachtbronnen, hinderlijke bronnen en de relaties daartussen. Dit fungeert als een boundary object; een neutraal, gezamenlijk verhaal wat ook echt zichtbaar is voor de cliënt en niet alleen bestaat in het hoofd van de behandelaar.
- Volgorde van vragen: eerst “Wat kun je zelf doen?”, vervolgens “Waarbij kunnen je naasten of informele hulpbronnen je ondersteunen?” en als laatste pas “Wat kan ik daar als professional aan toevoegen?”.
- Intervisie: met elkaar blijven reflecteren op hoe moeilijk het zoekproces kan zijn. Het is geen blauwdruk die altijd leidt tot een passende uitkomst.
NetwerkIntake, Verkennend Gesprek, Herstelondersteunende Intake: verschillen en overeenkomsten
Misschien doet de NetwerkIntake je denken aan het verkennend gesprek of de herstelondersteunende intake (HOI). En inderdaad; ze gaan allemaal uit van dezelfde uitgangspunten. Maar het verkennend gesprek en de HOI zijn geen uitgewerkte methoden, waar de NetwerkIntake dat wel is.
De NetwerkIntake is daarmee een werkmethode die ondersteunend is in het gesprek en functioneert als een boundary object. De focus op de visualisatie is ook onderscheidend voor de NetwerkIntake: het wordt echt een gezamenlijk verhaal. Door het methodisch werken is de NetwerkIntake goed te trainen, overdraagbaar en toetsbaar. Dat maakt het voor de praktijk een fijn instrument om breed in te zetten.
Gezamenlijke communicatietool als boundary object op mesoniveau
Op microniveau is er dus de gespreksvorm, de NetwerkIntake. Op mesoniveau is het boundary object een veilige, digitale communicatietool, waar de cliënt eigenaar van is en inzicht in heeft.
Het is belangrijk dat er een overkoepelende manier van communiceren is en een plek waar alles samenkomt. De cliënt bepaalt wie aangesloten wordt. Het zorgnetwerk rondom de cliënt, zowel formele als informele zorg, gebruikt deze tool om informatie te delen, afspraken te maken en te werken aan een gezamenlijk behandelplan. Al deze communicatie tussen zorgverleners is zichtbaar voor de cliënt.
Op dit gebied kunnen we een voorbeeld nemen aan de ouderenzorg; daar werken ze gezamenlijk met de communicatietool OZOverbindzorg en dit werkt erg goed.
Het belang van het informele netwerk
Een belangrijk onderdeel van netwerkzorg is het informele netwerk. Floortje Scheepers: “Als professionals denken we vaak dat we kennis naar naasten moeten brengen. Maar andersom werkt het ook: de naasten kennen de cliënten als geen ander en hebben veel kennis waar wij als professionals veel van kunnen leren. Zij kennen de cliënt veel beter en kunnen dus een belangrijke rol spelen in het zorgnetwerk.”
Ook voor de naaste is het prettig om onderdeel te zijn van het zorgnetwerk. Mantelzorg verlenen is erg zwaar. Zo’n netwerk kan mantelzorgers ontlasten. Hier kunnen ze hun vragen stellen en steun krijgen van professionals. Het zorgnetwerk is dus een win-win, zowel voor de professionals als voor de naasten! Zorgen doe je samen.
Veranderen in een bestaand systeem van ketenzorg
Vol energie gingen ze aan de slag met het implementeren van deze boundary objects. Het doel was helder en alle benodigdheden om het in de praktijk te brengen waren verzameld. Toch ging het veranderproces niet zonder slag of stoot: verschillende organisatiebelangen en prioriteiten, weerstand, onbegrip, bestuurlijke wisselingen. Allemaal factoren die ervoor zorgen dat het nu, jaren later, nog steeds niet is gelukt om een gemeenschappelijke communicatietool te realiseren.
Veranderen in een bestaand systeem is moeilijk. Er zijn veel belangen die het oude systeem overeind willen houden. Volgens de verandertheorie van Sisyphius is veranderen in bestaand systeem als het tegen een steile berg opduwen van een zware bal. Pas als je het allerhoogste punt bereikt hebt, kun je de bal loslaten en gaat deze vanzelf rollen. Als je eerder loslaat, rolt de bal weer keihard terug en ben je terug bij het oude systeem. Om op dat allerhoogste punt, het tipping point, te komen heb je massa nodig.
Dat punt heeft Floortje Scheepers op dit moment nog niet bereikt met Regio Utrecht, maar ze komt wel elke dag dichterbij. Mede doordat het Integraal Zorgakkoord de gedachtegang van de netwerkintake volledig ondersteunt, verwacht Floortje Scheepers het tipping point dit jaar te bereiken. En tot die tijd blijven ze gewoon duwen.
Betrek het informele netwerk met e-Health
Zowel Floortje Scheepers als Philippe Delespaul stipten in hun presentaties tijdens de Slimme Zorg Estafette het belang aan van het betrekken van het informele netwerk bij de behandeling van mentale klachten.
Ook Therapieland is overtuigd van de kracht van het sociale netwerk. Daarom ontwikkelen wij ook e-Health-programma’s speciaal voor naasten. Deze programma’s bevatten psycho-educatie over de betreffende problematiek en tips voor hoe hiermee om te gaan. Met deze kennis kunnen naasten de cliënt beter ondersteunen en vooral het gesprek aangaan over waar de cliënt behoefte aan heeft. Want ieders weg naar herstel is anders.
Een greep uit onze programma’s voor de sociale omgeving: Psychose, AD(H)D, Autisme en Persoonlijkheidsproblematiek (afhankelijke, dwangmatige, vermijdende en andere gespecificeerde persoonlijkheidsproblematiek).